Թուրք դեսպանը վռնդում է պատմաբանին՝ ճշմարտությունն ասելու համար

Ստորև թարգմանաբար ներկայացվող Հարութ Սասունյանի հոդվածը ևս մի ապացույց է, որ թուրքական կառավարությունը լուրջ չի վերաբերվում Հայոց ցեղասպանությունը պատմաբանների (և ոչ թե քաղաքագետների) քննարկմանը թողնելու իր առաջարկություններին:
Քսաներեք տարի առաջ՝ 1985-ին Հյուստոնի համալսարանի պատմության ամբիոնի պրոֆեսորի օգնական Դոնալդ Քաթերթը և իր 68 թուրքամետ գործընկերները համատեղ մի հայտարարություն ստորագրեցին, որով հարցականի տակ էին դնում Հայոց ցեղասպանությունը և Մ.Նահանգների Կոնգրեսին կոչ էին անում չվավերացնել մարդկության դեմ գործված այդ ոճրագործության վերաբերյալ հուշագիր-բանաձևը:Թուրք-ամերիկյան ասոցիացիաների ասամբլեայի ֆինանսավորած այդ հայտարարությունը 1985-ի մայիսի 19-ին կես էջի ծավալով տպագրվեց «Ուաշինգտոն փոստ» և «Նյու Յորք թայմս» թերթերում:

Պրոֆ.Քաթերթը և տասնյակ այլ պատմաբաններ համապատասխան ֆինանսավորում էին ստացել Թուրքական ուսումնասիրությունների ինստիտուտից (ԹՈՒԻ) և այլ թուրքական կազմակերպություններից:ԹՈՒԻ-ն հիմնադրվել էր Վաշինգտոնում 1982-ին՝ թուրքական կառավարության հատկացրած 3 միլիոն դոլար դրամաշնորհով: Երբ ես 1985-ի հոկտեմբերի 24-ին իմ հոդվածում նշեցի, որ այդ հայտարարությունը ստորագրողները գումարներ էին ստացել ԹՈՒԻ-ից, այդ հաստատության այն ժամանակվա գործադիր տնօրեն Հիթ Լոուին սպառնաց դատական գործ հարուցել իմ դեմ, եթե անմիջապես հերքում չտպագրեմ: Ես մերժեցի նրա առաջարկը, և իմ փաստաբանը սպառնաց նրա դեմ դատական գործ հարուցել: Ես տվյալներ ունեի, որ նրա մատը խառն էր այդ չարաբաստիկ հայտարարության խմբագրման և 69 ստորագրությունների հավաքման գործում: Նրանցից 12-ը ներկայումս ծառայում են ԹՈՒԻ-ի վարչական կազմում: Նրանց թվում են Լոուին եւ Ջաստին Մկքարթին:

Անցյալ շաբաթ անակնկալ մի շրջադարձ ստիպեց վերստին անդրադառնալ պրոֆ. Քաթերթին, որը 2001-2006-ը եղել էր ԹՈՒԻ-ի կառավարիչների վարչության նախագահը: Միջին Արևելքի ուսումնասիրությունների ասոցիացիայի նախագահը նամակ էր հղել Թուրքիայի վարչապետ Էրդողանին, որտեղ իր զայրույթն էր հայտնում Քաթերթին պաշտոնից հեռացնելու առնչությամբ: Պրոֆ. Մերվաթ Հաթեմն իր նամակում նշել էր, որ պրոֆեսորին ստիպել են հրաժարական տալ, երբ նա մերժել է ԹՈՒԻ-ի պատվո նախագահ, Վաշինգտոնում Թուրքիայի դեսպան Նեբի Սենսոյի խնդրանքը կատարել և վերանայել Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ մի գրքի իր գրած գրախոսականը: Պրոֆ. Հաթեմն իր մտահոգությունն է արտահայտել, որ դրանով ԹՈՒԻ-ն կկորցնի ոչ քաղաքական հաստատություն լինելու իր համբավը:

Նա հիշեցրել է Էրդողանին, որ այդ պաշտոնազրկումը հակասում է թուրքական կառավարության գործադրած ջանքերին, և խնդրել, որ վարչապետը միջամտի և պրոֆեսորին վերականգնի իր պաշտոնում: Նամակից օրինակներ նա ուղարկել է դեսպան Սենսոյին, ԹՈՒԻ-ի վարչության և Ջորջթաուն համալսարանի (որտեղ տեղավորված է ԹՈՒԻ-ն) պրեզիդենտին:

Պրոֆ. Քաթերթի անախորժություններն սկսվեցին 2006-ի աշնանը, երբ «Միջճյուղային պատմական հանդեսում» տպագրվեց Դոնալդ Բլոքսհեմի «Ցեղասպանության մեծ խաղը: Իմպերիալիզմը, նացիոնալիզմը և օսմանյան հայերի կոտորածը» գրքի իր գրախոսականը, որտեղ նա համարձակ քննադատության ենթարկեց թուրք պատմաբաններին՝ ասելով, որ նրանցից շատերի ուսումնասիրությունները ֆինանսավորում և հրատարակում է թուրքական կառավարությունը: Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ թուրք պատմաբանների «Լռության պատը քանդվում է» գրել էր նա և բացատրել, թե ինչու առաջին անգամ օգտագործում էր ցեղասպանություն բառը: «Կուտակված վկայությունները ցույց են տալիս, որ սպանություններն իրոք ծրագրված էին կենտրոնից՝ օսմանյան կառավարության պաշտոնյաների կողմից և հետևողականորեն իրագործվում էին նրանց ստորադասների կողմից», գրել էր նա և եզրակացրել, որ «այն, ինչ պատահեց հայերին, լիովին համապատասխանում է ՄԱԿ-ի ցեղասպանության բնորոշմանը»:

ԹՈՒԻ-ի թղթակից անդամ պրոֆ. Ֆաթմա Գյոչեքն անցյալ շաբաթ «Արմինյն ռիփորթր» թերթին պարզաբանել է, որ պրոֆ. Քաթերթի պաշտոնազրկումից հետո վարչության 2 անդամներ հրաժարական էին տվել, իսկ 2 ուրիշներ և անձամբ ինքը ևս մտածում էին նույն քայլին դիմել: Հավաստի աղբյուրները բացահայտեցին, որ հրաժարական ներկայացնողները եղել են պրոֆ. Ռեսաթ Քասանբան (Վաշինգտոն, Սեաթլ համալսարանի միջազգային ուսումնասիրությունների ծրագրի ամբիոնի վարիչ) և Մարսի Պատոնը (Ֆերֆիլդ համալսարանի քաղաքագիտության ամբիոնի պրոֆեսորի օգնական):

Պրոֆ. Քաթերթի վերափոխումը կարելի է բացատրել իր իսկ գրքի («Օսմանյան կայսրությունը 1700-1922 թթ.») 2000-ի եւ 2005-ի հրատարակումները համեմատելով: Առաջին հրատարակման չափազանց զուսպ լեզվին փոխարինելու էին եկել ավելի համարձակ ձևակերպումները, ինչպիսիք են, օրինակ, «սպանությունների ոճն ու ձևը տարբեր վայրերում սարսռեցնող աստիճանի նման էին միմյանց, վկայակոչելով համակարգված ծրագրի գոյության մասին» և «վկայությունները խոսում են, որ Օսմանյան պետության բարձրաստիճան պաշտոնյաները, օգտագործելով հատուկ կազմակերպություններին, իրագործեցին կենտրոնի ծրագրած սպանությունները, որոնց զոհ գնացին զանգվածային թվով օսմանցի հայեր»: Իսկ 2006-ին գրած գրախոսականում նա եզրակացնում է, որ 1915-ին կատարվածը ցեղասպանություն էր:
Սրանով թուրք կառավարության ուսերին ծանրանում է մի նոր սկանդալային միջադեպ: Վաշինգտոնում Թուրքիայի դեսպանն իր արարքով խախտել է պատմաբանների ակադեմիական ազատության իրավունքները, դրանով իսկ մի ավելորդ անգամ բացահայտելով թուրքական կառավարության ոչ լուրջ վերաբերմունքը Հայոց ցեղասպանության հարցը պատմաբանների անաչառ ուսումնասիրություններին թողնելու առաջարկին: